Στα ερείπια του Αγίου Πολύευκτου

Περπατώντας στην Πόλη και παρατηρώντας την σημερινή ρυμοτομία της, συχνά δημιουργώ τις δικές μου νοερές εικόνες για την όψη της στις περασμένες χιλιετίες.
Πολλές φορές είναι σχεδόν αδύνατο να γίνουν τέτοιες διαπιστώσεις αφού η αλλοίωση ή η μετεξέλιξη της πόλης είναι τεράστια. Χείμαρροι έχουν μπαζωθεί, η ακτογραμμή του Βοσπόρου, της θάλασσας του Μαρμαρά και του Κεράτιου κόλπου έχουν επεκταθεί δεκάδες μέτρα, ενώ χιλιάδες ιδιαιτερότητες του βυζαντινού αλλά και οθωμανικού παρελθόντος έχουν "θυσιαστεί" στο βωμό του λεγόμενου "δυτικού" τρόπου ζωής και ανάπτυξης.
Άλλοτε όμως υπάρχουν και υπολείμματα του ενδόξου παρελθόντος που βοηθούν στην κατανόηση της τοπογραφίας της βυζαντινής Κωνσταντινούπολης, την κοινωνική και οικονομική κατάστασή της, τις αρχιτεκτονικές ιδιαιτερότητες του παρελθόντος και την πορεία των ιστορικών γεγονότων.
Αυτό ακριβώς διαπίστωσα όταν βρέθηκα στα ερείπια της μεγαλοπρεπέστερης και ογκωδέστερης εκκλησίας του Βυζαντίου ως την κατασκευή του ναού της Αγίας Σοφίας. Δίχως να το παρασκεφτώ πέρασα ανάμεσα από τα ανοίγματα του συργματοπλέγματος και αμέσως είχα βρεθεί ανάμεσα στα υπολείμματα του ναού του Αγίου Πολύευκτου.

Στα ερείπια του ναού του Αγίου Πολύευκτου

Ο ναός εκτιμάται οτι κατασκευάστηκε μεταξύ του 524 και 527 σε χώρο που προηγουμένως υπήρχε άλλη εκκλησία, κατασκευασμένη από την Αυτοκράτειρα Ευδοκία. Ο Άγιος Πολύευκτος ήταν έργο της Ιουλιανής Ανικίας, μίας δυναμικής αριστοκράτισας και συνάμα πολιτικής αντιπάλου του Αυτοκράτορα Ιουστίνου 'Α και του ανιψιού του, Ιουστινιανού.
Ο ναός κατασκευάστηκε στις διαστάσεις και στην έκταση πλούτου με τον ναό του Σολομώντα, όπως αυτός περιγράφεται στην Βίβλο.
Με την κατασκευή του ναού θέλησε να προβάλλει την αριστοκρατική της καταγωγή, τον πλούτο της, την περιφρόνησή της προς τον Αυτοκράτορα αλλά και να επιδείξει τις φιλοδοξίες της για τον θρόνο. Ο ανελθών στον θρόνο Ιουστινιανός έβαλε τέλος στις επιδιώξεις της και όταν επί των ημερών του οικοδομήθηκε ο ναός της Αγίας Σοφίας, η αναφώνηση: "Νενίκηκά σε Σολομώντα" είχε σαν αποδέκτη και την Ιουλιανή Ανικία.

Τα ερείπια εντυπωσιάζουν με τον όγκο τους και με το πάχος τους προιδεάζουν για το μέγεθος του ναού

Ο Άγιος Πολύευκτος αποτελεί ένα μεγαλούργημα της πρώιμης βυζαντινής αρχιτεκτονικής, με διαστάσεις που υπολογίζονται σε 52x58 μέτρα και με το ύψος να τοποθετείται περίπου στα 30 μέτρα. Δυτικά της εκκλησίας υπήρχε τεράστιο αίθριο επίσης με παρόμοιες διαστάσεις ενώ λίγο πιο βόρεια βρίσκονταν κτίσμα που χρησιμοποιούνταν ως βαπτιστήριο.

Η εκκλησία βρίσκονταν στην αριστερή πλευρά ενώ δεξιά ξεκινούσε ο χώρος του αιθρίου. Πιθανόν η μετάβαση στους δύο χώρους πραγματοποιούνταν με μεγαλοπρεπείς αψίδες και εισόδους.

Περιπλάνηση ανάμεσα στα τμήματα του Αγίου Πολύευκτου

Αν και ο χώρος είναι περιφραγμένος, αρκετοί άστεγοι βρίσκουν καταφύγιο στα θεμέλια του Αγίου Πολύευκτου. Και η ανθρώπινη παρουσία αφήνει πάντα ενδείξεις και σημάδια

Ο τεράστιος ναός διέθετε ταυτόχρονα έντονο διακοσμητικό πλούτο όπως έγχρωμα μάρμαρα και πετρώματα, ψηφιδωτά με ποικίλες παραστάσεις και κίονες που έφεραν διακοσμήσεις αμέθυστου. Πιθανόν εδώ χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά και σε μεγάλη έκταση η λεβητοειδής τεχνική, η οποία αποτέλεσε σημείο καμπής στην κατοπινή γλυπτική και αρχιτεκτονική έκφραση.

Το κατεξοχήν βυζαντινό κιονόκρανο, το λεβητοειδές, πιθανόν χρησιμοποιήθηκε σε μεγάλη έκταση για πρώτη φορά εδώ στον Άγιο Πολύευκτο

Κίονας με επισμαλτωμένα σημεία. Κάποτε καλυμμένος με πολύχρωμα πετρώματα και γυαλιά. Σήμερα κοσμεί το αρχαιολογικό μουσείο της Πόλης. Τα Προκοννήσια μάρμαρα κοσμούσαν την εκκλησία που ανταγωνίστηκε σε όγκο και πλούτο τον ναό του Σολομώντα

Ο ναός γνώρισε όλα τα στάδια των μεταβολών της Κωνσταντινούπολης. Από τα πρώιμα χρόνια της Αυτοκρατορίας, στους αιώνες της Εικονομαχίας, ενώ ακολούθησαν καταστροφές από σεισμούς και πυρκαγίες. Δεν έλειψαν οι λεηλασίες, με κυριότερη εκείνη των Λατίνων και την μεταφορά κειμηλίων και κιόνων στον ναό του Αγίου Μάρκου στην Βενετία. Μέρη του ναού χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή άλλων εκκλησιών και το ίδιο συνέβη κατά την οθωμανική περίοδο για την κατασκευή του παρακείμενου τζαμιού και του χαμάμ. Συνεχείς πυρκαγίες στην περιοχή, αναχώσεις και κτίσιμο νέων οικιών είχαν σαν αποτέλεσμα την εξαφάνιση της εκκλησίας από την επιφάνεια της Πόλης.
Έτσι λοιπόν δεν απέμεινε τίποτα περισσότερο από τα θεμέλια του ναού, ελάχιστες ενδείξεις του μεγαλείου του και κάποια διακοσμητικά στοιχεία παραπεταμένα είτε στον γύρω χώρο, είτε στο αρχαιολογικό μουσείο της Πόλης, καθώς και τα κλεμμένα κειμήλια που βρίσκονται στην Βενετία.

Πλέον έχουν απομείνει μόνον τα θεμέλια της τεράστιας εκκλησίας

Ερείπια σε άμεση σχέση με το βαπτιστήριο του Αγίου Πολύευκτου

Βάση κίονα στον χώρο του αιθρίου

Εύστοχα παρατηρείται το μέγεθος της ανύψωσης του σημερινού επιπέδου της επιφάνειας της Πόλης. Κάτω από την επιφάνεια της Πόλης παραμένουν θαμμένες "βυζαντινές στρώσεις"

Στο μέσον της εκκλησίας υπήρχε κρύπτη. Σήμερα όλα σκεπάζονται από χορτάρι και μόνον οι καμάρες των θεμελίων εξάπτουν την φαντασία

Η όψη του ναού έχει απασχολήσει αρκετούς μελετητές και έχουν γίνει αρκετές απόπειρες εικονικής αναπαράστασης του. Γενικά μπορεί να λεχθεί πως μερικώς ομοίαζε με τον αρχικό ναό της Αγίας Ειρήνης (διάβασε και εδώ) αν και η ύπαρξη τρούλου δεν έχει επιβεβαιωθεί.

Τα ερείπια του Αγίου Πολύευκτους από την βόρεια πλευρά. Αριστερά διακρίνεται ο χώρος του αιθρίου, ακόμα πιο αριστερά μέρος του βαπτιστηρίου. Στο μέσον της φωτογραφίας υπάρχουν σημεια των αψίδων και έπειτα ο χώρος που βρίσκονταν το κεντρικό κλίτος. Προς το τέλος της φωτογραφίας διακρίνονται κομμάτια από την υπόγεια κρύπτη 

Οι περισσότεροι προσπερνούν απαξιωτικά ή με άγνοια τα ερείπια του Αγίου Πολύευκτου. Όμως για μερικούς, τα απομεινάρια του βυζαντινού παρελθόντος εξακολουθούν να σαγηνεύουν με την ομορφία, το ιστορικό υπόβαθρο και την ιδιαιτερότητά τους.

Η περιοχή Saraçhane είναι πολύβουη, πυκνοκατοικημένη και οι ρυθμοί της καθημερινότητας γίνονται όλο και πιο γοργοί. Ο περιφραγμένος αρχαιολογικός χώρος δείχνει να μην απασχολεί τους ανθρώπους που περιφέρονται γύρω από αυτόν. Εξάλλου την τελευταία φορά που ο Άγιος Πολύευκτος απασχόλησε σε ευρύ βαθμό ήταν οι ανασκαφές και οι εργασίες που πραγματοποιήθηκαν στην δεκαετία του '60. Σταδιακά από τότε ο χώρος παραμελήθηκε, περιφράχθηκε, ξεχάστηκε, σκεπάστηκε από τα χορτάρια. ΄Ομως δεν εξαφανίστηκε. Απλά η γή τον "ξαναγκαλιάζει" και πάλι στα πατρώα σπλάχνα της.