Στην Μονή Παντεπόπτου

Οι μαχαλάδες της Πόλης είναι γεμάτοι ιδιαιτερότητες και εγώ δεν χορταίνω να τους περπατώ, να τους εξερευνώ σπιθαμή προς σπιθαμή, να προβληματίζομαι αλλά και να γοητεύομαι. Αρκετοί από αυτούς παραμένουν αρκετά υποβαθμισμένοι ή τουλάχιστον "ξεχασμένοι" από όσα συμβαίνουν στην υπόλοιπη Πόλη. Έτσι λοιπόν η γειτονιά στα σύνορα του μαχαλά Τζιμπαλί με τον μαχαλά του Ζευρέκ (δες και εδώ) αρχικά να δείχνει αδιάφορη αλλά κάποτε η περιοχή υπάγονταν στην πολύ σημαντική 10η ρεγεώνα (η Κωνσταντινούπολη χωρίζονταν διοικητικά σε 14 ρεγεώνες) ενώ η σπουδαίοτητά της υποδηλώνεται και από τις πάρα πολλές σημαντικές Μονές που ίδρυσαν εδώ Αυτοκράτορες και μέλη των οικογενειών τους. Στις μέρες μας διασώζονται συγκριτικά ελάχιστες και είχα την ευκαιρία να επισκεφτώ και να περιεργαστώ προσεκτικά μία από αυτές, την Μονή του Σωτήρος Παντεπόπτου η οποία περικυκλωμένη από ταπεινές κατοικίες θα χαραχτεί στον νού όποιου αξιώσει να την επισκεφτεί.

Ο τρούλος της Μονής Παντεπόπτου με το υπερυψωμένο τύμπανο διακρίνεται πάνω απ'τις σκεπές των ταπεινών κατοικιών

Η Μονή ιδρύθηκε το 1087 από την μητέρα του Αυτοκράτορα Αλεξίου Α' Κομνηνού, Άννα Δαλασηνή και καμιά άλλη Μονή στην Αυτοκρατορία αφιερωμένη στον Χριστό δεν έφερε το προσωνύμιο του Παντεπόπτη. Ταυτόχρονα είναι ίσως το πρώτο μεγάλο έργο θρησκευτικού χαρακτήρα που εγκαινιάστηκε στην περίοδο της Δυναστείας των Κομνηνών.

Η νότια πρόσοψη του πανέμορφου ναού που είναι κατασκευασμένος με τόση αρχιτεκτονική σοφία

Την εποχή της κατασκευής του ναού ο κατακόρυφος άξονας αποκτούσε σπουδαιότερο ρόλο και γι'αυτό δίνεται μεγαλύτερη αρχιτεκτονική έμφαση, όπως για παράδειγμα στην μεγάλη ανύψωση του τυμπάνου του τρούλου. Η Μονή περιλάμβανε ακόμη αρκετούς συμπληρωματικούς χώρους που όμως πλέον δεν υπάρχουν αλλά και αρκετές υπόγειες στοές, Αγίασμα αλλά και κιστέρνα στην ανατολική πλευρά και πλέον στις μέρες υπάρχουν μόνο ισχνοί διόδοι, κυρίως από το εσωτερικό του ναού.

Αναποδογυρισμένο θεοδοσιανό κιονόκρανο στην είσοδο του ναού

Τα τελευταία 551 έτη ο ναός έχει μετατραπεί σε τέμενος με την ονομασία Eşki İmaret Camii και αρκετές μεταβολές έχουν συντελεστεί κυρίως στο εσωτερικό του. Πριν από αυτό αρκετές αλλοιώσεις και κυρίως αφαιρέσεις διαπράχθησαν κατά την διάρκεια της πρώτης Αλώσεως και την χρησιμοποιήσή του από τους Βενετούς.

Ο εσωνάρθηκας της Μονής Παντεπόπτου με τα χαρακτηριστικά σταυροθόλια

Μαρμάρινος διάκοσμος στον εσωνάρθηκα. Διακρίνονται ανθέμια και Σταυροί που το βάψιμο δεν κατάφερε να κρύψει ολοκληρωτικά

Το μόνο που γνώριζα πριν εισέλθω στο εσωτερικό του ναού είναι πως ο χώρος χρησιμοποιείται ως ιεροδιδασκαλείο. Οι εικόνες που παρατήρησα μου άφησαν μια αρνητική χροιά που αρχικά δεν ανέμενα. Καθώς βρισκόμουν κοντά στην είσοδο είχα την αίσθηση ενός συνεχούς υπόκωφου θορύβου που όμως όσο πλησίαζα στον ναό ενισχύονταν. Βγάζοντας τα παπούτσια μου αρκετά παιδιά με προσπέρασαν δίχως καν να με παρατηρήσουν και χάθηκαν στον χώρο του ναού.
Το περίεργο βουητό προέρχονταν από τα παιδιά, που διασκορπισμένα σε όλο το εσωτερικό του ναού διάβαζαν μουρμουρίζοντας αποσπάσματα απ'το Κοράνι. Το καθένα διάβαζε κάτι διαφορετικό και εντελώς απορροφημένο στα λόγια που ψέλιζε, έμοιαζε να έχει εισχωρήσει σε άλλη διάσταση. Τα παιδιά κουνούσαν μηχανικά, ασυναίσθητα και ασταμάτητα το άνω μέρος του κορμιού τους όπως γίνεται σε τελετές ζικίρ (δες στιγμιότυπα εδώ και εδώ), τις οποίες απεχθάνονται και πάρα πολλοί μουσουλμάνοι.
Ενημερωτικά και κάπως περιληπτικά να προσθέσω πως το ζικίρ είναι ένα είδος εντατικής προσευχής με δεκάδες εκδοχές ανά περιοχή, χώρα και θρησκευτική παραλλαγή. Το τελετουργικό γίνεται, εκτός των άλλων, είτε με ανάγνωση στίχων του Κορανίου, είτε επαναλαμβάνοντας συγκεκριμένες λέξεις ή προσευχές. Υπάρχουν και παραλλαγές με συνοδεία μουσικής που όμως θεωρούνται εντελώς ενσφαλμένες, παρερμηνευμένες και προπαγανδιστικές. Το ζικίρ απορρίπτεται από μια πάρα πολύ μεγάλη μερίδα του τουρκικού λαού κυρίως ως αποκρουστικό και η εφαρμογή του γίνεται κυρίως σε σπίτια ή τεκκέδες, το κλείσιμο των οποίων ήταν μια από τις πρώτες μέριμνες του ιδρυτή του τουρκικού κράτους, για να ξαναεπιτραπεί η λειτουργία τους επί των ημερών του πρωθυπουργού Μεντέρες, ιδεολογικού "προκατόχου" του σημερινού κυβερνητικού σχήματος.

Μικρά παιδιά διασκορπισμένα στον ναό διαβάζουν το Κοράνι...

...κουνώντας το κεφάλι τους μπρος-πίσω με τόση ένταση που ακόμα και η άξια φωτογραφική μου μηχανή δεν κατάφερε να ακολουθήσει

Όλα αυτά τα χρόνια στην Πόλη δεν ένοιωσα ποτέ μια αποστροφή για τίποτα, κανέναν και πουθενά, ακόμα και στα πιο απίθανα σημεία που βρέθηκα. Ηταν η πρώτη φορά που ένοιωσα κάτι εντελώς ξένο προς την Πόλη, μια αιωρούμενη "απειλή", παντελώς άβολα και το συνεχόμενο βουητό δεν επέτρεπε στην σκέψη μου να λειτουργήσει. Κατευθυνόμενος προς την έξοδο προσπάθησα να καταλάβω την λογική των γονέων όταν στέλνουν τα παιδία τους σε τέτοιου είδους ιεροδιδασκαλεία ενώ επίσης αναρωτήθηκα πως αυτά τα παιδιά θα αποδεχτούν στο μέλλον καθετί διαφορετικό που θα συναντήσουν σε άλλες γειτονιές και μέρη της Πόλης, αν φτάσουν βέβαια ποτέ ως εκεί.

Οι συλλογισμοί πέρασαν στο πίσω μέρος του μυαλού μου καθώς στο προσκήνιο ήρθε η αρχιτεκτονική ομορφιά που εξωτερικά καλύπτει από άκρη σ'άκρη τον ναό. 

Όμορφο πλέγμα που καλύπτεται από τόξο με τρείς κόγχες

Πλίνθινος μαίανδρος 

Κεραμόπλαστος Σταυρός σε ρόδακα από την νότια πρόσοψη. Μετά από σχεδόν χίλια χρόνια η κατασκευή του ακόμα συναρπάζει

Πανέμορφη αψίδα με οδοντωτή ταινία να την περιβάλλει...

και η αψίδα εσωτερικά

Έχοντας βάλει τις σκέψεις μου σε μια σειρά και θέλοντας να δω καλύτερα το εσωτερικό της Μονής επανήλθα μα τα παιδιά είχαν φύγει το ίδιο γρήγορα όπως είχαν έλθει ενώ άλλα είχαν ανέβει στα άνω διαμερίσματα του ναού. Έτσι στάθηκα ολομόναχος να παρατηρώ τα μήκη και τα πλάτη του αρχιτεκτονικά τόσο ενδιαφέροντος χώρου.
Ένα από τα πρώτα πράγματα που παρατηρεί κανείς είναι το τριπλό Ιερό Βήμα που "διασπάται" κατά κάποιον τρόπο επείδή οι ανεξάρτητοι θόλοι του προσδίδουν μερική αυτονομία.

Το Ιερό Βήμα διασπάται σε 3 μέρη. Στο κεντρικό μέρος το λοξά τοποθετημένο mihrap. Οι 4 πεσσοί έχουν αντικαταστήσει τους αρχικούς κίονες

Μπορεί εσωτερικά ο ναός να στηρίζεται από πεσσούς αλλά κάποτε για την στήριξη σε εκείνα τα σημεία υπήρχαν κίονες, γι'αυτό και ο αρχιτεκτονικός τύπος του ναού εκτός από εγεγραμένος σταυροειδής ονομάζεται και σύνθετος τετρακιόνιος
Παρ'όλα αυτά η κατακόρυφη διάταξη υπερισχύει και γι'αυτό η ματιά κατευθύνεται στον τρούλο, με τις τέσσερις καμάρες να τον αντισταθμίζουν και έπειτα το βλέμμα χάνεται στις καμάρες και τα αετώματα που σαγηνεύουν.

Ο ισοσκελής Σταυρός διαγράφεται νοερά στην οροφή

Ο ναός έχει κατασκευαστεί με τέτοιον τρόπο ώστε να υπάρχουν πολλά διαμερίσματα που με την σειρά τους διεγείρουν την φαντασία και νοερά τον διευρύνουν κάνοντας τον να μοιάζει μεγαλύτερος.

Στην Μονή Παντεπόπτου η διάταξη των χώρων διεγείρει τις φαντασία...

...και όλα μοιάζουν να αποκτούν άλλες διαστάσεις

Κάποτε ίσως ψηφιδωτά και νωπογραφίες να διακοσμούσαν τις καμάρες

Ανέφερα πριν οτι υπάρχουν αρκετά περάσματα που οδηγούν στις υπόγειες εγκαταστάσεις του ναού. Το ίδιο συμβαίνει όμως και για το άνω μέρος αφού υπάρχουν αρκετοί χώροι στο υπερώο και μου προξένησε μεγάλη εντύπωση πόσο λειτουργικά κατασκευάστηκαν όλα αυτά τα διαμερίσματα και πόσο δυσδιάκριτα υπάρχουν σε σημειά που κανείς δεν θα ανέμενε.

Στο υπερώο του ναού διακρίνεται το τρίβηλο άνοιγμα με διακόσμηση κιόνων. Ακολουθούν άλλα κρυφά διαμερίσματα

Οι στιγμές που αφιέρωσα στην Μονή με βοήθησαν να παρατηρήσω καλύτερα συγκεκριμένες αρχιτεκτονικές πτυχές, με εικόνες που προξένησαν εναλλαγές συναισθημάτων, σκέψεων και εντυπώσεων. Ήρθα σε επαφή με κάτι πολύ αξιόλογο και παρότι η γειτονιά δείχνει απλοική και καθημερινή, η Μονή Παντεπόπτου θα συνεχίζει να μαρτυρά την σπουδαίοτητα αυτού του μέρους.

Η Μονή Παντεπόπτου σε μια τελευταία φωτογραφία

Αφήνοντας πίσω μου την Μονή Παντεπόπτου και συνεχίζοντας την περιπλάνηση μου στα δαιδαλώδη Πολίτικα σοκάκια, στάθηκα για μια στιγμή να θαυμάσω και να φωτογραφίσω ένα κτίσμα που σε μερικές δεκαετίες θα στέκει εδώ για χίλια χρόνια μα ακόμα εντυπωσιάζει και σίγουρα θα συνεχίσει να το κάνει. 

Εκείνη την στιγμή ένοιωσα για ακόμη μια φορά πολύ ευτυχής που ξαναήρθα κοντά σε έναν τόσο ιδιαίτερο και ιστορικό χώρο γιατί η άμεση επαφή και εμπειρία κρύβουν μέσα τους εντυπώσεις, συναισθήματα, αντιλήψεις, κατανόηση ιδεών και πραγμάτων που κανένα εγχειρίδιο δεν μπορεί να προσφέρει πλήρως.