Οι κρήνες της Πόλης

Κυρίαρχο στοιχείο στην παρουσία της οθωμανικής αρχιτεκτονικής στην σύγχρονη Κωνσταντινούπολη είναι σίγουρα τα τζαμιά της. Τούτη η παρουσία όμως δεν σταματά εκεί αφού υπάρχουν και άλλα ενδιαφέροντα μνημεία όπως τουρμπέδες, βιβλιοθήκες, μπεζεστένια, χάνια και χαμάμ. Και σε όλα αυτά έρχεται να προστεθεί ακόμη μία κατηγορία μνημείων με ομορφιά και ιδιαιτερότητα όπως είναι οι τσεσμέδες της Πόλης.

Η εντυπωσιακή κρήνη του σουλτάνου Αχμέτ Γ'. Πεντάτρουλη, με εντυπωσιακό διάκοσμο και κατασκευασμένη σε σημείο που προϋπήρχε βυζαντινή κρήνη

Κατά το Κοράνι, η προσφορά νερού θεωρείται μια από τις σπουδαιότερες πράξεις αγαθοεργίας και κατά την διάρκεια των περασμένων αιώνων κατασκευάστηκαν εκατοντάδες βρύσες σε όλες της συνοικίες της Πόλης. Στην τροφοδοσία τους συνέβαλαν οι  κιστέρνες, το γενικότερο υδρευτικό σύστημα της βυζαντινής Κωνσταντινούπολης αλλά και έργα σύγχρονα των οθωμανικών τσεσμέδων.

Οι περισσότερες οθωμανικές βρύσες είναι πλέον σφραγισμένες εξαιτίας κυρίως της μόλυνσης του υπεδάφους ενώ σε ελάχιστες εξακολουθεί να ρέει νερό. Παρόλα αυτά δεν συνιστώ σε κανέναν την πόση του

Η παραδοσιακή βρύση αποτελείται από τρία μέρη, μια κατακόρυφη πλάκα από όπου πηγάζει το νερό, την λεκάνη που το υποδέχεται καθώς και στηρίγματα στα πλάγια για εκείνον που επιθυμεί να πιεί νερό. Συνήθως στην κατακόρυφη πλάκα υπήρχε μια εσοχή που χρησίμευε στην τοποθέτηση ενός κυπέλου. Οι περισσότερες συνοικιακές βρύσες εφάπτονταν πάνω σε τοίχους ενώ άλλες, πιο περιποιημένες, σε κεντρικότερα σημεία.

Συνοικιακή βρύση στις Βλαχέρνες

Η κατασκευή τους ήταν αποτέλεσμα φιλανθρωπίας και για αυτό κάθε βρύση έφερε επιγραφή με το όνομα του δωρητή ώστε να μπορεί ο δωρεοδόχος να προσευχηθεί και να ευχηθεί στο όνομά του.

Το όνομα του δωρητή κοσμεί κάθε κρήνη προς γνώσην των ευεργετηθέντων

Με το πέρασμα του χρόνου, για να περιορίζεται ο χρόνος αναμονής εκείνου που επιθυμούσε να πιεί νερό αλλά και για να υπάρχει βεβαιότητα ότι θα εκφράσει την ευγνωμοσύνη του, δημιουργήθηκαν τα sebil, τα οποία είχαν την μορφή περιπτέρου. Στο εσωτερικό του υπήρχε υπάλληλος, ο σεμπιλτζής, ο οποίος προσέφερε νερό και δέχονταν τις εγκάρδιες ευχές των διψασμένων.

Σεμπίλι κλασσικού ρυθμού στο Kabataş

Και τα sebil διέθεταν συγκεκριμένα αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά χαρακτηριστικά όπως το etek, δηλαδή την επιφάνεια που αποτελούσε την βάση των περιπτέρων, τους μικρούς κίονες ως μεταβατικό αρχιτεκτονικό στοιχείο, το κιγκλίδωμα που περικύκλωνε το περίπτερο, ενώ ακολουθούσαν οι επιγραφές και έπειτα η στέγη.

Σεμπίλι με μπαρόκ επιρροές, πιθανόν όψιμης οθωμανικής περιόδου

Βέβαια οι δωρητές των τσεσμέδων και των σεμπιλιών φρόντιζαν να καλλωπίζουν τα δημιουργήματά τους και με τον καιρό οι κρήνες εξελίχθηκαν σε σπουδαία καλλιτεχνήματα σπάνιας ομορφιάς.

Κρήνη με αριστουργηματικό ανάγλυφο διάκοσμο, ξεχασμένη κάτω από την γέφυρα του Ούν Καπανί

Πρίσματα, επιγραφές και ο διάκοσμος της στέγης με καλαίσθητη συμμετρία

Όπως στα τζαμιά και τα υπόλοιπα οθωμανικά μνημεία, έτσι και εδώ, είναι αισθητή η σταδιακή επιρροή της Ευρώπης και η μετάβαση από τις κλασσικές οθωμανικές γραμμές σε άλλες πιο εξευρωπαϊσμένες.

Διάκοσμος βρύσης με κλασσικές γραμμές...

...που όμως με την πάροδο των αιώνων εμπλουτίζεται, εξευρωπαΐζεται...

...ώσπου δεν αργεί να φέρει εντελώς νεοκλασσικά στοιχεία, όπως κορινθιακά κιονόκρανα

Αν εξαιρεθεί η κατηγορία των συνοικιακών βρυσών, οι λεγόμενες "mahalle çeşmesı", οι οποίες χαρακτηρίζονται από απλότητα και καθαρά πρακτικούς λόγους ύπαρξης, οι κεντρικές κρήνες και εκείνες που κατασκευάστηκαν από επιφανείς πλουσίους, ανθρώπους με αξιώματα, σουλτάνους και μέλη της οικογενείας του αποτελούν πραγματικά στολίδια που έφθασαν στα ανώτερα επίπεδα καλαισθησίας και κομψότητας.

Αρμονία και σαφήνεια καθορίζουν τις γραμμές των πλούσια διακοσμημένων κρηνών

Εξαίσια κρήνη, κάπου στα στενά του μαχαλά Binbirdirek

Κρήνες στο Εγιούπ...

....την ιερότερη μουσουλμανική περιοχή στην Πόλη (δες κι εδώ)

Το αποκορύφωμα των κρηνών αποτέλεσαν τα μνημειώδη τύπου σεμπίλια, τα οποία απέκτησαν σχεδόν διαστάσεις κτιρίων. Χαρακτηριστικότερα είναι οι κρήνες των σουλτάνων Αχμέτ Γ' και του Μαχμούτ Α', κατά την βασιλεία των οποίων συνέπεσε η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική οθωμανική περίοδο που ονομάστηκε Περίοδος της Τουλίπας.

Ο τσεσμές του Μαχμούτ Α' στο Tophane

Σε εκείνη την περίοδο η τάση του μπαρόκ παραμερίστηκε και την θέση του πήρε το οθωμανικό ροκοκό. Ρυθμός λιγότερο εντυπωσιακός και μνημειώδης αλλά πιο συγκροτημένος, εκλεπτυσμένος και ανάλαφρος.
Όλα αυτά παρατηρούνται στο σεμπίλι του Tophane, το οποίο ανήκει στην κατηγορία κυβικού τσεσμέ που όμως παραδόξως διαφοροποιείται ελαφρώς στο κάτω μέρος του, σχηματίζοντας οκτάγωνο. Η μετάβαση προς τα άνω ομαλοποιείται και πάλι με την παρουσία των muqarna, δηλαδή των σταλακτοειδών διακοσμήσεων ως ιδεώδης οθωμανικός τρόπος μετάβαση και ένωσης διαφορετικών επιφανειών. Το κτίσμα φέρει μιχράπ μόνο στην δυτική πλευρά του, καταδεικνύοντας ταυτόχρονα την κατεύθυνση της Μέκκας ενώ το άνω μέρος κοσμείται από ποίηση με ισλαμική καλλιγραφία.

Η παρουσία του τσεσμέ ως συνόλου πραγματοποιήθηκε με την πρόθεση αφομοίωσης με το γειτονικό Kılıç Ali Paşa Camii

Η ενασχόληση με τις κρήνες της Πόλης μου παρουσίασε αρκετές πτυχές που αγνοούσα για αυτές και ένοιωσα να κατέχω καλύτερα το πέρασμα μέσα από εποχές και τεχνοτροπίες. Κυρίως όμως συνέβαλε ώστε να βελτιώσω ακόμη περισσότερο την παρατηρητικότητα μου, μην αφήνοντας να ξεφύγει καμία λεπτομέρεια στις Πολίτικες περιηγήσεις. Και όσο θα εξακολουθώ να περπατώ τα σοκάκια και τους μαχαλάδες, παρατηρώντας και καταγράφοντας όσα σπουδαία, αφανή ή μη έχει να καταδείξει η μοναδική Πόλη, είμαι βέβαιος ότι εκείνη θα μου αποκαλύπτει όλο και περισσότερες ιδιαιτερότητες και ομορφιές.