Το κουκλίστικο τζαμί

Έπειτα από δεκάδες επισκέψεις σε τζαμιά, θεωρώ οτι τα λιγότερο γνωστά και προβλεβλημένα είναι ταυτόχρονα τα πιο όμορφα και ιδιαίτερα. Τζαμιά όπως το Κιλίτς Αλί Πασά, το Σοκουλού, το Χεκίμογλου και μερικά ακόμη είναι εκφραστές όχι μόνο υψηλής αρχιτεκτονικής αλλά και ομορφιάς. Και παρότι έχω επισκεφθεί τα περισσότερα από τα ιστορικά τεμένη, υπάρχουν ακόμη περιπτώσεις που η περιηγήσεις μου σε αυτά συνοδεύονται από ευχάριστες εκπλήξεις.

Στην καρδιά του Aksaray βρίσκεται το Pertevniyal Valide Sultan Camii και λόγω των έργων συντήρησης στο κιουλιγιέ είχα αναβάλλει για κάμποσο καιρό την επίσκεψη εκεί. Ως εδώ όμως και πλέον μπόρεσα να θαυμάσω από κοντά ένα από τα ομορφότερα και ιδιαίτερα τζαμιά της Πόλης αλλά ταυτόχρονα ίσως και το πιο κουκλίστικο.

Το Περτεβνιάλ τζαμί. Η εξωτερική ομορφιά και κομψότητα μαγνητίζει την ματιά και μαρτυρά τις ιδιαιτερότητές του

Είναι λάθος να συγκρίνουμε τις εκκλησίες με τα τζαμιά για αρκετούς λόγους, κυρίως όμως λόγω της ιερότητας του χώρου στην περίπτωση των χριστιανικών ναών καθώς το τζαμί είναι ξεκαθαρά ένας λειτουργικός χώρος για την εξυπηρέτηση της ομαδικής προσευχής. Παρ'όλα αυτά όμως, όπως παρατηρούμε την αρχιτεκτονική και τον διάκοσμο μιας εκκλησίας και βγάζουμε συμπεράσματα για την εποχή που κατασκευάστηκε, το ίδιο συμβαίνει και στην περίπτωση των τζαμιών. Και κατά κάποιον περίεργο λόγο η αρχιτεκτονική εξέλιξη των εκκλησιών, ακολουθείται αιώνες αργότερα και στην αρχιτεκτονική εξέλιξη των τζαμιών. 

Στις βυζαντινές εκκλησίες με την πάροδο των αιώνων οι "βαριές", συμπαγείς και συχνά ογκώδεις κατασκευές μετατράπηκαν σε μικρότερους σε όγκο ναούς αλλά με πλούσιο διάκοσμο, καμπύλες και αιθέρια αρχιτεκτονική που εξάπτει την φαντασία.

Την ίδια πορεία διέγραψε και η αρχιτεκτονική των τζαμιών, 4-5 αιώνες αργότερα, αφού το μέγεθός τους μειώθηκε, ο διάκοσμος εμπλουτίστηκε και νέα στοιχεία προσέδωσαν γοητεία.

Η μόνη διαφορά σε αυτά είναι πως η εξέλιξη των χριστιανικών ναών θα μπορούσε να αναζητηθεί περισσότερο σε μεταφυσικό πεδίο ενώ στην δεύτερη σε πολιτισμική ανταλλαγή και αφομοίωση.

Το τζαμί Περτεβνιάλ. Διακρίνεται από άκρη σε άκρη ένα μείγμα ρυθμών και επιρροών...

...με τον οθωμανικό και νεογοτθικό ρυθμό να είναι δύο από τους πιό χαρακτηριστικούς

Πέτρα χειροποίητα λαξευμένη με εντυπωσιακά αποτελέσματα

Το τζαμί κατασκευάστηκε προς τιμήν της σουλτάνας Περτεβνιάλ, βλαχικής καταγωγής, ορθόδοξη πριν την μεταστροφή στο Ισλάμ, σύζυγο του σουλτάνου Μαχμούτ 'Β και μητέρα του σουλτάνου Αμπτούλαζίζ. Στα χρόνια βασιλείας του γιού της απέκτησε και τον τίτλο Βαλιντέ και σε αυτή την περίοδο, το 1871, ολοκληρώθηκε το τζαμί της. 

Η πολυρυθμία οφείλεται επιπλέον στην απασχόληση πολλών αρχιτεκτόνων όπως ο Μοντάνι και οι αδερφοί Balyan. Ο σημαντικότερος λόγος όμως είναι η εποχή που κατασκευάστηκε. Μία εποχή που η οθωμανική Πόλη αποτελούσε ένα παγκόσμιο κέντρο μεταρρυθμίσεων, εκσυγχρονισμού, κοσμοπολιτισμού, με την αυτοκρατορία σαφώς επηρεασμένη από τον ευρωπαικό πολιτισμό και με την οθωμανική αυλή να ζεί όπως οι αντίστοιχες ευρωπαικές. Στο πλαίσιο αυτών των επιρροών ανήκει και η αρχιτεκτονική και διακοσμητική τάση των τζαμιών.

Οι μιναρέδες του Περτεβνιάλ αλλά και των υπολοίπων τζαμιών εκείνης της περιόδου έχουν απολέσει την κωνική κορυφή τους και τα κιουλάχια φέρουν διαφορετικούς σχηματισμούς

Οι κολώνες τόσο εσωτερικά όσο και εσωτερικά του τζαμιού είναι ινδικής επιρροής, δείγμα της έκτασης και των επαφών της οθωμανικής αυτοκρατορίας

Γοτθικές και νεογοτθικές γραμμές που παραπέμπουν σε καθολικούς ναούς

Στην νότια πτέρυγα του κιουλιγιέ η καλαισθησία, τα χρώματα και η λάξευση των μαρμάρων είναι εντυπωσιακή και χρειάστηκε αρκετός χρόνος ώστε να μπορέσω να παρατηρήσω και να θαυμάσω όλες τις λεπτομέριες. Εμφανής και εδώ η νεοκλασσική νοοτροπία με μόνη την παρουσία των ισλαμικών καλλιγραφίων να δείχνει την ταυτότητα της κατασκευής.

Τέτοιοι κίονες σπανίζουν σε χώρους τζαμιών

Η εικόνα της νότιας πλευράς εντυπωσιάζει με την καλαισθησία της

Λεπτομέρια στο διακοσμητικό μαρμάρινο mihrap

Η δυτική πρόσοψη του τζαμιού είναι περισσότερο λιτή, με αρκετά οξυκόρυφα παράθυρα ενώ το πλάτος του κτίσματος σε αυτό το σημείο είναι αρκετά εμφανές, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα σημεία όπου τονίζεται ο κατακόρυφος άξονας. Η παρουσία αυτή με προιδέασε για κάτι διαφορετικό αλλά δεν μου μαρτύρησε τον λόγο της κατανομής του χώρου.

Η δυτική πρόσοψη προιδεάζει αλλά δεν μαρτυρά την περίεργη κατανομή του εσωτερικού του τζαμιού

Εισήλθα στο εσωτερικό του τζαμιού, σε έναν μικρό χώρο που συναντάται μεν και σε άλλα τζαμιά αλλά εδώ ο διάκοσμος είχε έντονα χρωματικά χαρακτηριστικά, παραπέμποντας σε μπαρόκ διακοσμήσεις όπου κυριαρχεί η ένταση των χρωμάτων και η πανταχού παρουσία τους. Αφαίρεσα τα παπούτσια μου και ήμουν έτοιμος να προχωρήσω στον κυρίως χώρο του τζαμιού, όταν έκπληκτος αντίκρισα πως υπήρχε ακόμα ένας αυτόνομος χώρος με ακόμα μεγαλύτερες διαστάσεις. Ο τρόπος που έγινε η μετάβαση από τον έναν χώρο στον άλλον μου θύμισε αμέσως χριστιανικό ναό, με παρουσία εξωνάρθηκα και εσωνάρθηκα. Από την άλλη πλευρά ο χώρος έφερε στον νού εικόνες από ευρωπαικά κτίρια περασμένων αιώνων με βαριά χρώματα και αρκετή παρουσία ξύλου.

Στον πρώτο χώρο του τζαμιού με παρουσία έντονων, ζωντανών χρωμάτων...

...και από εκεί σε έναν χώρο με εναλλαγή χρωμάτων και φωτεινότητας. Μου θύμισε χώρο υποδοχής σε παλιά ευρωπαικά σπίτια με λεπτές πινελιές οθωμανικών στοιχείων ενώ από την άλλη πλευρά η παρουσία των δύο ημιαυτόνομων χώρων γέννησε συνειρμούς χριστιανικών ναών

Σαν να μην έφταναν οι ιδιαιτερότητες, το τζαμί έχει αρκετές ξύλινες σκαλωσιές που οδηγούν σε αφανείς χώρους. Τούτη η απρόσμενη ευρυχωρία εξάπτει την φαντασία

Μικρά παράθυρα στην κορυφή του "υπερώου" του "εσωνάρθηκα". Οι μόνες πηγές φωτισμού στο κατά τα άλλα αρκετά σκοτεινό άνω διάζωμα

Οι διακοσμητικές ιδιαιτερότητες δεν σταματούν στην αρχιτεκτονική δομή, ούτε στα χρώματα αλλά βρίσκονται σε κάθε γωνιά και εκφράζονται με ποικίλους τρόπους. Για παράδειγμα οι κλασικές ρομβοειδής και σταλακτοειδής προεξοχές απουσιάζουν και την θέση τους κατέχουν σχέδια άλλων μορφών. Όλα μοιάζουν περισσότερο ζωντανά, γυναικεία και κουκλίστικα

Διάκοσμος σε γωνία που ξεφεύγει από τα συνηθισμένα

Σχέδια...

...και χρώματα

Οι νεομπαρόκ επιρροές εμφανείς παντού

H εναλλαγή από φωτεινό χώρο σε έναν σκοτεινότερο στα δύο πρώτα τμήματα και η παραμονή στον σκοτεινότερο, είχε σαν αποτέλεσμα να συνηθίσει η ματιά σε τούτες τις συνθήκες, ενώ την ίδια ακολουθία είχαν τα χρώματα και ο διάκοσμος. Αυτό έγινε από τους αρχιτέκτονες μάλλον συνειδητά για να δημιουργεί αντίθετες εικόνες και συναισθήματα από το ένα μέρος του τζαμιού στο άλλο. Έτσι το πέρασμα στον τρίτο, κεντρικό χώρο, το λεγόμενο orta sahın, ξεδίπλωσε στα μάτια μου μια πανδαισία ζωηρών χρωμάτων και λαμπρότητας, μια έκρηξη φωτώς και ζωντάνιας με μανδύα ευρωπαικού, οθωμανικού και ινδικού πέπλου. 

Το εντυπωσιακό εσωτερικό του τζαμιού Περτεβνιάλ. Πανδαισία χρωμάτων και αρκετών αρχιτεκτονικών επιρροών με λαμπρότητα. Όλα είναι τοποθετημένα με αρμονία και σοφία. Ακόμα και το λευκό χαλί με αποχρώσεις που παραπέμπουν σε μάρμαρο

Το μιχράπ με 7 βαθμίδες σταλακτιτών να δείχνει προς την Μέκκα

Το μαρμάρινο μιμπέρ με το όμορφο σφαιρικό κιουλάχι του

Ο τρούλος του τζαμιού επίσης εντυπωσιάζει όχι με τον όγκο του αλλά με την αισθητική του και τις βαθμίδες που το περιτριγυρίζουν και καταφέρνουν να καταργούν τις διαστάσεις

Λεπτομέρια διακόσμου

Μπορεί τους πρώτους αιώνες μετά την Άλωση η Ευρώπη να επηρεάστηκε πάρα πολύ από την αίγλη και την δύναμη της οθωμανικής αυλής αλλά στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα οι ρόλοι είχαν αντιστραφεί. Η κορυφή του οθωμανικού κράτους είχε τραβήξει μια εξευρωπαισμένη ρότα και αυτό αποτυπώνεται σε πολλούς τομείς, ένας από αυτούς αφορά και την τέχνη, όπως αποτυπώνεται και στο τζαμί της Βαλιντέ σουλτάνας. Παρ'όλα αυτά μπορεί κανείς να διαπιστώσει πως οι Οθωμανοί δεν επιδόθηκαν σε έναν απλό μιμητισμό αλλά αφομίωσαν τα ουσιωδέστερα στοιχεία και σε συνδυσμό με τις δικές τους πολιτισμικές προτάσεις, ανάγκες και περιορισμούς διαμόρφωσαν μια διαφορετική προσέγγιση, το τουρκομπαρόκ.

Κλασικά στοιχεία αναμειγνύονται με νέα. Το αποτέλεσμα άκρως ενδιαφέρον και δείχνει οτι η τέχνη και η ελευθερία έκφρασης βρίσκει πάντα τρόπο και πεδίο έκφρασης

Κομψός οκτάγωνος άμβωνας

Εικόνα που αποτελεί ότι πιο χαρακτηριστικό σε διάκοσμο νεομπαρόκ

Τριπλά παράθυρα με γοτθικές γραμμές, καλλιγραφίες hat που αναγράφουν τα ονόματα των τεσσάρων πρώτων χαλίφηδων

Οι ημιαυτόνομοι εξώστες, τα λεγόμενα μαχφίλ. σε αυτήν την πλευρά εκτός από τα χρυσαφένια διχτυωτά κάγκελα, κυριαρχεί το γαλάζιο και το μπλέ

Πολλοί έχουν την γνώμη οτι όλα τα τζαμιά είναι το ίδιο ακριβώς πράγμα. Το τέμενος Περτεβνιάλ είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα πως αυτή η άποψη είναι μερικώς λανθασμένη. Οι λεπτομέριες είναι αυτές που το πιστοποιούν και μέσα από την παρατήρηση τους αντιλαμβάνεται κανείς μια αρχιτεκτονική και εκφραστική συνέχεια και εξέλιξη.

Η διαυγής βόρεια αψίδα του πανέμορφου και κουκλίστικου τζαμιού

Η επίσκεψη στο τζαμί Περτεβνιάλ μου υπέδειξε τόσα πολλά πράγματα αλλά με οδήγησε και σε συμπεράσματα. Ένα από αυτά είναι πως δεν είναι καθόλου κακό να λαμβάνεις επιρροές από διαφορετικά στοιχεία, προσαρμώζοντάς τα όμως στις ανάγκες σου. Κακό είναι η απλά κακέκτυπη αντιγραφή η οποία δεν ανταποκρίνεται σε καμμία ανάγκη, ιστορική συνέχεια και δίχως δυνατότητα αφομίωσης. Και αυτό διότι τούτος ο "μαιμουδισμός" φέρει τον κίνδυνο της απώλειας της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας, δηλαδή του διαχρονικού τρόπου ζωής και κατά συνέπεια αργά ή γρήγορα το πολιτισμικό τέλμα.