Βυζαντινό καλλιτέχνημα εν μέσω παρακμής

Η πολυπλοκότητα και η ποικιλία της Πόλης και των εικόνων της δεν προσφέρει μόνο θετικά συναισθήματα αλλά παράλληλα στιγμές προβληματισμού και λύπης. Ενιότε παρουσιάζονται ταυτόχρονα όλα μαζί και την χαρά διαδέχεται το οδυνηρό ξάφνιασμα, η ντροπή, η απογοήτευση, που όμως πάντα αφήνει άσβηστη την αίσθηση της ελπίδας για κάτι καλύτερο. Και μέσα σε όλα αυτά υπάρχουν ακόμα στιγμές έντονου θαυμασμού και συναισθήματα δέους για να ακολουθήσουν και πάλι σκέψεις που φτάνουν σε κοσμοθεωρητικά επίπεδα. 

Αυτά συνόδευσαν μια ακόμη περιήγησή μου, τούτη την φορά στα βάθη της συνοικίας του Βεφά. Σκοπός μου όχι μόνο μία ακόμη επίσκεψη στον ναό του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος αλλά και η παρατήρηση της κατάστασης στην ευρύτερη περιοχή. Εκεί που οι περαστικοί και οι τουρίστες σπανίζουν. Εκεί που μάλλον κανείς δεν θέλει να στρέψει το βλέμμα του. Εκεί που τίποτα δεν συμβαδίζει με την εικόνα της προόδου και του πλούτου της Τουρκίας, της Πόλης όπως παρουσιάζεται μέσω των τηλεοπτικών σειρών αλλά και του επιφανειακού υλισμού που έχουμε λανθασμένα και σε πολύ μεγάλο βαθμό ασπαστεί.

Βεφά λοιπόν...με στόχο ένα βυζαντινό καλλιτέχνημα εν μέσω ανθρωπιστική κρίσης και παρακμής. 

Ο τρούλος του Αγίου Θεοδώρου στην κορυφή του νοητού Σταυρού που διαγράφουν τα κλίτη του ναού

Λίγα μόλις βήματα μετά το τουριστικό και μεγαλοπρεπές τζαμί Süleymaniye, μερικές δεκάδες μέτρα από τις κεντρικές λεωφόρους και του κτιρίου που στεγάζεται ο μητροπολιτικός δήμος της Πόλης, τα σοκάκια του Βεφά μοιάζουν σαν βομβαρδισμένο τοπίο, γεμάτα απορρίμματα, πρόσφυγες, φτώχεια και δυστυχία.

Η είσοδος στα σοκάκια του Βεφά συνοδεύεται από απλωμένα ρούχα και σκουπίδια...

...πολλοί πρόσφυγες από τα γειτονικά κράτη είναι χωμένοι σε αυτοσχέδιες σκηνές και μισογκρεμισμένα κτίρια ενώ αρκετοί αψηφούν τον παγωμένο καιρό και περνούν αρκετές ώρες στα πεζοδρόμια

Ο δρόμος που οδηγεί στον ναό του Αγίου Θεοδώρου. Το κέντρο της συνοικίας

Η εικόνα του Βεφά άλλαξε τόσο πολύ τις τελευταίες δεκαετίες. Από μία παστρική, φυσιολογική γειτονιά έχει μετατραπεί σε σημείο προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Οι ξένοι εδώ σπανίζουν και αμέσως παρουσίες σαν την δική μου αποσπούν τα βλέμματα των εγκαταστημένων και προσελκύουν τα μικρά ζητιανάκια.
Και ανάμεσα στα σκουπίδια, τους εξαθλιωμένους ανθρώπους, τις παράγκες και τα ερειπωμένα σπίτια, στο κέντρο της συνοικίας άξαφνα ξεπροβάλει ο ναός του Αγίου Θεοδώρου. Το κτίσμα είναι τόσο εντυπωσιακό που για μια στιγμή καταφέρνει να εξαφανίσει τις γύρω θλιβερές εικόνες από την σκέψη μου και να κερδίσει τον θαυμασμό μου με την αρχιτεκτονική του.

Ο εντυπωσιακός και μεγαλοπρεπής ναός του Αγίου Θεοδώρου

Κομψός τρούλος με κλασσικά χαρακτηριστικά της εποχής που κτίστηκε. Μικρός σε όγκο αλλά με υπερυψωμένο τύμπανο που μοιάζει σαν να φυτρώνει μέσα από τον κυρίως ναό, με ελαφρά παρουσία κογχών, τόξων και κεραμόπλαστου διακόσμου

Όπως μαρτυρούν τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του, ο ναός κατασκευάστηκε γύρω στον 12ο αιώνα, κατά την διάρκεια της δυναστείας των Κομνηνών. Κτίστηκε στην θέση άλλου ναού που μάλλον ήταν και αυτός αφιερωμένος στον ίδιο Άγιο. Ο ναός δεν εντυπωσιάζει με τον όγκο του αλλά με την διέγερση της φαντασίας που προκαλεί η αρχιτεκτονική του, ενώ οι πολύ πετυχημένες αναλογίες και ο κεραμόπλαστος διάκοσμος καθιστούν την εκκλησία ένα σωστό καλλιτέχνημα.
Το μέρος του κτίσματος στα χαμηλότερα σημεία του παραμένει λιτό, σε αντίθεση με μεταγενέστερους ναούς, όπου υπάρχει και εκεί διάκοσμος (π.χ. το παρεκκλήσι της Μονής Παμμακάριστου). Όσο όμως η ματιά κατευθύνεται όμως προς τα άνω, διακοσμήσεις κεντρίζουν το ενδιαφέρον. Κόγχες, κίονες, νευρώσεις, πλέγματα, κεραμόπλαστος διάκοσμος, τόξα και θωράκια πλαισιώνουν τον λαμπρό διάκοσμο.

Η πρόσοψη του ναού με εμφανή όλα τα αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά χαρακτηριστικά του

Ανάμεσα στους κίονες υπάρχουν διαφράγματα με αξιόλογο ανάγλυφο διάκοσμο. Ρόδακες πλαισιώνουν έναν τεράστιο Σταυρό

Λεβητοειδές κιονόκρανό εξωτερικά του ναού που ακόμα αντέχει στον χρόνο

Ο ναός διαθέτει δύο νάρθηκες, με τον πρώτο να είναι εντυπωσιακότερος αφού θεωρείται πως εδώ έχουν γίνει σημαντικές εργασίες και προσθήκες κατά τον 14ο αιώνα. Αρχικά η μαρμάρινη πύλη και τα θεοδοσιανά κιονόκρανα κατά μήκος της δημιουργούν την εντύπωση πως αρκετά στοιχεία διατηρήθηκαν μετά την μετατροπή σε τζαμί, ήδη από τον 15ο αιώνα, από τον σειχουλισλάμη Molla Gürani. Από εκεί και έπειτα όμως κυριαρχεί η απογοήτευση για τις αλλοιώσεις και καταστροφές που πραγματοποιήθηκαν όλους αυτούς τους αιώνες αλλά και για την αδιαφορία που το κτίσμα έχει περιπέσει.

Η μαρμάρινη πύλη του εξωνάρθηκα με συνοδεία θεοδοσιανών κιόνων

Εικόνα από τον εξωνάρθηκα

Στις μέρες μας ο εξωνάρθηκας χρησιμοποιείται για το abdest, τον υποχρεωτικό καθαρισμό πριν την προσευχή. Στην βόρεια πλευρά υπάρχουν οι σχετικές βρύσες ενώ απέναντι από την σειρά των θεοδοσιανών κιόνων στέκουν άλλοι με λεβητοειδή τεχνική, δυστυχώς καλυμένα με μπογιά. Η λευκή μπογιά και ο ασβέστης θα είναι ο κυρίως αντίπαλος των συντηρητών και των αρχαιολόγων που θα εκτελέσουν τα έργα αποκατάστασης του ναού.

Εμφανή τα αποτελέσματα των αλλοιώσεων. Από τους κίονες και άνω υπάρχουν αρκετές κόγχες και "νευρώσεις" που σίγουρα θα έδειχναν εντυπωσιακές πριν την μετατροπή

Σε ορισμένους κωνσταντινοπολίτικους ναούς ο νάρθηκας δεν περιορίζεται μόνο στην δυτική πλευρά αλλά επεκτείνεται και παραπλεύρως, σαν δεύτερο πλάγιο κλίτος που συνήθως επικοινωνεί με τα πρώτα του ναού με τρίλοβα ανοίγματα. Στον ναό του Αγίου Θεοδώρου υπάρχουν τέτοιοι νάρθηκες αλλά με λύπη παρατηρεί κανείς οτι αποτελούν προέκταση των βρυσών και προορισμένοι για παρεμφερείς ανάγκες.

Πύλη του δευτέρου πλαινού κλίτους

Ουδέν...λεζάντα

Καλυμμένο λεβητοειδές κιονόκρανο εντός του πρώτου εσωνάρθηκα

Ιωνικό κιονόκρανο με επίθημα. Ασβεστωμένο κατά το ήμιση με σκοπό την κάλυψη του επιθήματος

Όμορφος ανάφλυγος διάκοσμος στα κάτω μέρη του ναού

Μέρος του δευτέρου πλαινού εσωνάρθηκα που οδηγεί στο άνω μέρος του

Ημισκότεινα περάσματα που διεγείρουν περαιτέρω τις αισθήσεις

Σε πολλές εκκλησίες οι οποίες μετατράπηκαν σε τζαμιά παρατηρείται πως ο διάκοσμος τρούλων στους νάρθηκες παρέμεινε άθικτος όπως για παράδειγμα στην Μονή της Χώρας, στο παρεκκλήσι της Μονής Παμμακαρίστου κ.ο.κ. Αυτό συνέβη διότι πολύ απλά οι τρούλοι αυτοί καλύφθηκαν με ξύλινες τάβλες κρύβοντας τις απαγορευτικές, για τους μουσουλμάνους, απεικονίσεις. Δυστυχώς ούτε αυτό συνέβη στον ναό του Αγίου Θεοδώρου. Οι απεικονίσεις καλύφθηκαν με ασβέστη για να μην διακρίνονται οι μορφές ενώ από τον δεύτερο τρούλο δεν έχουν διασωθεί παρά ελάχιστα εκατοστά από τον διάκοσμο.

Ο νότιος τρούλος του εξωνάρθηκα απεικονίζει την Παναγία και Προφήτες

Ο κεντρικός τρούλος του εξωνάρθηκα με χαρακτηριστικές νευρώσεις και έντονη την διάθεση τονισμού της κατακόρυφης διάστασης

Απομεινάρια ψηφίδων περιμετρικά του τρούλου

Μορφές Αγίων

Το υλικό και ο πρόχειρος τρόπος της επικάλυψης δίνουν τουλάχιστον ελπίδες πως τα έργα μπορούν να αποκατασταθούν ευκολότερα από ότι με την προσθήκη σοβάδων

Παρατηρώντας κάθε μέρος του εξωνάρθηκα συμπεραίνω πως κάποτε ήταν από άκρη σ'άκρη πλούσια διακοσμημένος με ψηφίδες

Ο εσωνάρθηκας του ναού είναι περισότερο λιτός, άνευ τρούλων, διαυγής και στις δύο πλευρές του υπάρχουν οι προσβάσεις με τους πλαινούς εξωνάρθηκες. Αναλογίστηκα για λίγο την όψη του χώρου πριν την μετατροπή του. Οι πολλές πύλες και οι ημιαυτόνομοι χώροι δημιουργούσαν σίγουρα αίσθηση μεγάλης ευρυχωρίας ακόμα και αν ο ναός δεν είναι τεραστίων διαστάσεων.

Εικόνα από τον εσωνάρθηκα που με παρέπεμψε αμέσως σε Αγιασματάριο

Εισερχόμενος στο κεντρικό κλίτος του ναού, ο χώρος ανταποκρίνονταν σε ότι ανέμενα να αντικρίσω. Έναν λιτό χώρο με το μιχράπ στο βάθος σε λοξή διάταξη δηλώνοντας αμέσως την αρχική ταυτότητα του κτίσματος, οι μουσουλμανικές καλλιγραφίες τοποθετημένες σε σημεία που ξεπερνούν το ανθρώπινο ύψος, ο άμβωνας στα δεξιά και τα υπόλοιπα μουσουλμανικά αντικείμενα.
Μια καλύτερη προσέγγιση στις λεπτομέριες όμως φανερώνει το τρίλοβο παράθυρο στην θέση του Ιερού Βήματος και τα ημιανεξάρτητα διαμερίσματά του. Ακόμα και αν οι αρχικοί κίονες έχουν αντικατασταθεί, η φαντασία μου εύκολα τους αποκατέστησε με χρωματιστά κιονόκρανα και παρατηρώντας τους νοερά, κατάλαβα πολύ καλά γιατί τέτοιου είδους ναοί χαρακτηρίζονται αρχιτεκτονικά εκτός από εγεγραμμένοι σταυροειδής και σύνθετοι τετρακιόνιοι.

Το κεντρικό κλίτος του ναού. Λεπτομέριες πολλές για όσα παρατηρεί η ματιά αλλά και όσα δημιουργεί η σκέψη

Η αψίδα του ναού

Και εδώ γύρω από τον κεντρικό τρούλο υπάρχουν απομεινάρια διακόσμου

Τα ημιθόλια του Ιερού Βήματος διεγείρουν τον χώρο

Ο έτερος πλαινός εσωνάρθηκας στην νότια πλευρά. Κάποτε από εδώ οδηγούσε στα 2 παρεκκλήσια του ναού και στο καμπαναριό του. Σήμερα από εδώ οδηγεί στην πίσω αυλή

Ο χώρος πίσω από τον ναό μοιάζει σαν μικρή ζούγκλα και η εκκλησία μοιάζει μισοθαμμένη μέσα στην βλάστηση και στα χορτάρια, δημιουργώντας την εντύπωση πως δεν βρίσκεται σε ένα από τα πιο κεντρικά σημεία της Πόλης αλλά κάπου μακριά από την ανθρώπινη παρουσία.

Στην "ζούγκλα" που περιβάλλει τον Άγιο Θεόδωρο

Κόγχες περιβάλλουν όλη την καμάρα της ανατολικής πλευράς. Παρά τις καταστροφές που προξένησαν συχνές πυρκαγιές και η ανθρώπινη παρέμβαση το σημείο αυτό δείχνει την αρχική αρχιτεκτονική ομορφιά του

Όμως παρά την πυκνή βλάστηση δεν βρισκόμουν σε κάποια ζούγκλα ή δάσος αλλά στο Βεφά της ανθρωπιστικής κρίσης. Η εικόνες γύρω μου με επανέφεραν στην στυγνή πραγματικότητα. Σκουπίδια, αναξιοπαθούντες άνθρωποι, εγκατάλειψη, μια συνοικία που όλοι ξέχασαν ή που για αυτήν δεν θέλουν να μάθουν.

Τα σοκάκια και τα γκεμισμένα σπίτια της συνοικίας έχουν μετατραπεί σε ένα απέραντο σκουπιδαριό. Διαφορετικές εικόνες από εκείνες  της Ιστικλάλ των τουριστών και των εμπορικών λεωφόρων της φανταχτερής Πόλης και της τηλεόρασης

Μικρό τσαντίρι στα αριστερά. Η φρεσκοαπλωμένη μπουγάδα δείχνει πως κατοικείται

Οι ξεχασμένοι από όλους κάτοικοι του σημερινού Βεφά

Εικόνες σαν κι αυτές φέρνουν στο προσκήνιο σκέψεις που αφορούν τον τρόπο ζωής μας αλλά και τον τρόπο θεώρησης των πραγμάτων. Η υπερβολική έμφαση στον υλισμό, στην κατανάλωση, στην εύπλαστη επιφάνεια, στο κυνήγι νέων μοντέλων και προιόντων, με γνώμονα selfies, likes, shares και ποδοσφαιρολαγνεία, ενώ η ευτυχία, η πρόοδος και η ευημερία αποτυπώνονται σε ουρανοξύστες, εμπορικά κέντρα και πολυτελείς λεωφόρους. Οτι δεν ανήκει σε αυτό το πλαίσιο απλά δεν υπάρχει στην ζωή μας.
Ίσως δεν βρισκόμαστε σε περίοδο ανάπτυξης αλλά ούτε και σε περίοδο κρίσης. Αυτά είναι μάλλον εύκολες προγνώσεις, επιφανειακές και δίχως προοπτικές επίλυσης.
Πιθανόν να βρισκόμαστε στο μέσον μιας γενικής παρακμής με πολύ βαθύτερα αίτια και άλλους τρόπους αντιμετώπισης για να ξεπεραστεί.

Εικόνες από μια πόλη που οι κάτοικοί της εξοικιώνονται με την νοοτροπία της υπερκατανάλωσης

Βομβαρδισμένο τοπίο

Σίγουρα πολλοί θα λυπηθούν από την εικόνα του Βεφά και θα αγανακτήσουν από την εικόνα που παρουσίαζει ένας ιερός χώρος, όπως ο ναός του Αγίου Θεοδώρου. Πως όμως ο ναός να διατηρηθεί σε καλή κατάσταση, να ανακαινισθεί ή να περάσει σε άλλο καθεστώς όταν επικρατεί τέτοια εικόνα τριγύρω; Κανένας Πολίτης δεν θα βρεθεί εκεί, να σεβασθεί τον ιστορικό και ιερό χώρο. Οι μόνοι που προσέρχονται στον χώρο είναι αναξιοπαθούντες με προβλήματα επιβίωσης και λαθρομετανάστες από μουσουλμανικές χώρες που απασχολούνται σε γειτονικές αποθήκες και ζούν εκεί τριγύρω. Όσο το Βεφά θα παραμένει ξεχασμένο, παρατημένος θα μένει και ο ναός του Αγίου Θεοδώρου.
Ένα βυζαντινό καλλιτέχνημα εν μέσω παρακμής.