Κιστέρνες της Πόλης

Τι συνειρμούς μπορεί να προκαλεί ο συνδυασμός των λέξεων Κωνσταντινούπολη και κιστέρνα; Πιθανόν για πάρα πολλούς, η σκέψη τους να στρέφεται στην μεγαλειώδη Βασιλική κιστέρνα, αφού σίγουρα αυτήν περιλάμβανε η πρώτη τους επίσκεψη στην Πόλη και δυστυχώς για τις γνώσεις αρκετών η σχέση των κιστερνών με την Πόλη αρχίζει και τελειώνει εκεί. 

Θέλοντας να έρθω σε αμεσότερη επαφή με αυτήν την κατασκευαστική πτυχή του παρελθόντος, η επιμονή μου έφερε στα χέρια μου μια λίστα με 158(!) σημεία κιστερνών που βρίσκονται διασκορπισμένες σε όλη την Πόλη. Σε αυτή την ανάρτηση θέλησα να παρουσιάσω και να μοιραστώ μαζί σας εικόνες με μερικές από αυτές και να βάλω τις βάσεις για μελλοντικές αναρτήσεις και εξερευνήσεις.

Η Πόλη αντιμετώπιζε ανέκαθεν πρόβλημα με το πόσιμο νερό και για να ξεπεραστεί αυτό το πρόβλημα κατά το παρελθόν και να υπάρχουν αποθέματα σε κρίσιμες στιγμές όπως περιόδοι ξηρασιών, πολιορκίες κ.ο.κ., το νερό συλλέγονταν και μεταφέρονταν σε ανοιχτές ή σκεπαστές κιστέρνες.

Οι ανοιχτές κιστέρνες βρίσκονταν κυρίως σε υψώματα και από εκεί μεταφέρονταν το νερό, μέσω αγωγών, σε όλη την Βασιλεύουσα. Οι 3 μεγαλύτερες και σημαντικότερες ανοιχτές κιστέρνες είναι του Αέτιου, του Άσπαρος και του Αγίου Μωκίου.

Η κιστέρνα του Αέτιου, πλέον στο εσωτερικό της ολόκληρο γήπεδο, κερκίδες και συμπληρωματικές εγκαταστάσεις

Η κατασκευής της κιστέρνας του Αέτιου έγινε το 421 και είχε διαστάσεις 244 επί 85 μέτρα και βάθος περίπου 15. Μετά την Άλωση τέθηκε σε αχρηστία και σταδιακά μετατράπηκε σε μποστάνι. Το 1960 μετατράπηκε σε γήπεδο και πλέον φιλοξενεί την ποδοσφαιρική ομάδα του Vefa.

Τα τείχη της κιστέρνας περικλείουν το γήπεδο, μετατρέποντάς το σε ένα από τα πιο ιδιαίτερα της Πόλης

Λίγο αργότερα κατασκευάστηκε και η κιστέρνα του Άσπαρος με διαστάσεις 152 επί 152 και βάθος 11 μέτρων.

Ήταν μια εποχή με έντονο χαρακτηριστικό την κατασκευή σπουδαίων έργων υποδομής. Η εποχή που ο Αυτοκράτορας Θεοδόσιος κατασκεύαζε τα επιβλητικά χερσαία Τείχη, ο έπαρχος Αέτιος έδινε εντολή για την κατασκευή της ομώνυμης κιστέρνας και ο ανώτατος άρχοντας Φλάβιος Άσπαρ για την άλλη.

Κατά την οθωμανική περίοδο χτίστηκε στο εσωτερικό της κινστέρνας του Άσπαρος ένα τζαμί και ακολούθησε πλήθος καλυβιών, μετατρέποντας ουσιαστικά την κινστέρνα σε ένα μικρό χωριό.

Πλέον ο χώρος έχει μετατραπεί σε πάρκο και χώρο ψυχαγωγίας και άθλησης δίπλα από το τέμενος Σελίμ.

Η κιστέρνα του Άσπαρος περικυκλωμένη από πολυκατοικίες. Το κιστερνοχωριό απομακρύνθηκε, το τζαμί παρέμεινε

Η ανοιχτή κιστέρνα του Αγίου Μωκίου είναι περίπου έναν αιώνα μεταγενέστερη και ταυτόχρονα η μεγαλύτερη, με εμβαδόν 172 επί 125 και βάθος στα 15 μέτρα. Η ονομασία δόθηκε εξαιτίας του ναού του Αγίου Μωκίου που υπήρχε εκεί. Και εδώ ο χώρος μετατράπηκε σε πάρκο με αρκετούς χώρους άθλησης. Σίγουρα η αξιοποίηση αυτή είναι σαφώς προτιμότερη από την κατασκευή πολυκατοικιών και εμπορικών κέντρων.

Η κιστέρνα του Αγίου Μωκίου είναι στις μέρες μας ένας όμορφος χώρος ψυχαγωγίας για εκατοντάδες μικρούς και μεγάλους Πολίτες

Περικυκλωμένη από πολυκατοικίες και αυτοκίνητα

Η είσοδος της κιστέρνας Fildami

Κοντά στο Μακρυχώρι υπάρχει και η κιστέρνα Fildami, με διαστάσεις 130 επί 75 και 10 μέτρα βάθος. Για την χρονολογία κατασκευής της και την ακριβή της ονομασία υπάρχουν μερικές θεωρείες αλλά και ασάφειες.
Πιθανολογείται οτι κατασκευάστηκε γύρω στο 350 και ονομάζονταν "στάβλος των ελεφάντων" καθώς ο χώρος χρησιμοποιούνταν για το σταβλισμό ελεφάντων που ήταν μέρος του βυζαντινού στρατού.
Την ίδια αναφορά βρήκα και για τον μεταγενέστερο οθωμανικό στρατό.
Άλλες πηγές το αναφέρουν ως έργο της περιόδου των Παλαιολόγων, την λεγόμενη υστεροβυζαντινή περίοδο. Από την πλευρά μου θεωρώ οτι εκείνη την περίοδο υπήρχαν σοβαρότερα πράγματα και προβλήματα που έπρεπε να αντιμετωπιστούν, από την κατασκευή κιστέρνας και μάλιστα σε σημείο πολύ μακριά εξωτερικά των Τειχών.

Στο εσωτερικό της κιστέρνας. Τριγύρω και εδώ επιβλητικά κτίρια

Η κιστέρνα διακοσμείται εξωτερικά αλλά και εσωτερικά με κόγχες που αρχιτεκτονικά μάλλον δεν ταιριάζουν με τις άλλες ανοιχτές κιστέρνες εκείνης της περιόδου, όπως του Άσπαρος και του Αέτιου.

Κόγχες καλύπτουν όλη την κιστέρνα τόσο εσωτερικά...

...όσο και εξωτερικά. Η κιστέρνα δείχνει να κυματίζει

Επειδή και οι δύο παραπάνω χρονολογίες και εκδοχές έχουν τις "αδυναμίες" τους, ψάχνοντας βρήκα και μια τρίτη εκδοχή σε ένα τουρκικό κείμενο που την αναφέρει ως κιστέρνα του επάρχου Ευδαίμων. Χρονολογικά κατατάσσεται κοντά στα μέσα του 6ου αιώνα και ακόμα και αν η κιστέρνα υπήρχε και πρωτύτερα, πιθανώς να πήρε την σημερινή μορφή της επί των ημερών του.

Και εδώ κατασκευασμένη σε ύψωμα. Τα έργα αποκατάστασης του 1996 την μετέτρεψαν από σκουπιδότοπο σε συναυλιακό χώρο

Αν οι ανοιχτές κιστέρνες στην Βασιλεύουσα υπολογίζονται γύρω στις 30, οι σκεπαστές ήταν σαφώς πολύ περισσότερες και υπάρχουν αναφορές για περίπου 70.
Μία από τις εντυπωσιακότερες είναι η, πιθανολογούμενη ως, κιστέρνα του Φιλοξένου, με διαστάσεις 66 επί 56 μέτρα.

Κόβωντας δρόμο μέσα από μια μικρή πλατεία, οι σωλήνες εξαερισμού μου κίνησαν την περιέργεια...

...κάτω από την πλατεία βρίσκεται μια πραγματικά εντυπωσιακή κιστέρνα. 224 κίονες σε 16 σειρές προκαλούν δέος και φαντάζουν πολύ περισσότερες, εξού και η τουρκική ονομασία binbirdirek

Αρχικά η κιστέρνα ήταν μέρος ή σίγουρα επικοινωνούσε με το παλάτι του Λαύσου, ενός ανώτατου αξιωματούχου της εποχής του Θεοδοσίου του 'Β, ο οποίος εκτός από πολύ εύπορος ήταν και μέγας συλλέκτης αρχαιοελληνικών αγαλμάτων.
Η κατασκευή της έγινε μάλλον τον 4ο αιώνα αλλά τον 6ο ανακαινίστηκε σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας μεγάλης πυρκαγιάς που έκαψε και το παλάτι του Λαύσου.
Αν και έχει το 1/3 του μεγέθους της Βασιλικής κιστέρνας, η χωρητικότητά της φτάνει το μισό της Βασιλικής. Αυτό κατορθώνεται χάρις στο ύψος της αφού ουσιαστικά οι κίονες είναι διπλοί, ο ένας πάνω στον άλλον, και το σημερινό δάπεδο βρίσκεται περίπου 4 μέτρα πάνω από το αρχικό.
Μετά την Άλωση ο χώρος αρχικά δεν χρησιμοποιήθηκε και αργότερα εδώ στεγάσθηκε μεταξουργείο. Στις μέρες μας εδώ υπάρχουν γραφεία, καφετέρια και η κινστέρνα χρησιμοποιείται κυρίως ως χώρος εκδηλώσεων.

Η είσοδος της κατασκότεινης κιστέρνας του Θεοδοσίου

Λίγο παραπάνω, βρίσκεται η κιστέρνα του Θεοδοσίου και δυστυχώς τα έργα ανακαινίσεώς της έχουν σταματήσει εδω και πάρα πολύ καιρό. Στην είσοδο της κιστέρνας ένοιωσα την άνοδο της θερμοκρασίας, την μυρωδιά της κλεισούρας και του στάσιμου νερού που υπάρχει ακόμα εκεί. Όλα αυτά έμοιαζαν σαν την αναπνοή ενός στοιχειού που έχει τρυπώσει εδώ και αιώνες στην κιστέρνα και σας ένοιωσε την παρουσία μου, θέλησε να κινηθεί προς την είσοδο της ημιυπόγειας πλέον κατασκευής.

Παρατηρώντας θεοδοσιανά κιονόκρανα και νοιώθοντας την περίεργη θερμότητα και οσμή από τα βάθη της κιστέρνας

Κοντά στο τζαμί του Φατίχ βρίσκεται η κιστέρνα που στα τουρκικά λέγεται Büyükotlukçu yokusu (πείτε το 3 φορές γρήγορα)

Τα υπολείμματα της κιστέρνας σε κοντινό σημείο από το τζαμί του Πορθητή φημολογούνται από την εποχή των Κομνηνών και ίσως να ανήκουν στην σχετικά άγνωστη κιστέρνα του Μοδέστου, αν και κάποιες αναφορές την τοποθετούν σε άλλο σημείο. 

Πλέον δεν επιτρέπεται η είσοδος στον χώρο και σύντομα εδώ θα ανοικοδομηθεί τζαμί και η κινστέρνα θα βρίσκεται στα θεμέλιά του και θα ακροβατεί ανάμεσα στις ιστορικές αναφορές και στην φημολογία. Τουλάχιστον πρόλαβα να φωτογραφίσω τον χώρο πριν ξεκινήσουν τα έργα.

Σε αυτό το σημείο υπάρχει μικρή είσοδος που κατεβάζει σε υπόγειο χώρο

Σχεδόν όλα τα βυζαντινά μοναστήρια είχαν τις δικές τους κιστέρνες. Όπου τα κτίσματα διατηρήθηκαν, όπως η Μονή Μυρελαίου, Παμμακάριστου και αρκετές άλλες, υπάρχουν ακόμα δίοδοι και στις κιστέρνες τους. Η δυσκολία υπάρχει στην αναγνώριση κιστερνών που οι μονές δεν υπάρχουν πια. Επίσης υπάρχουν αμέτρητες ιδιωτικές κιστέρνες αφού οι εύποροι φρόντιζαν να έχουν την δική τους κιστέρνα.

Σήμερα εστιατόριο μα κάποτε αυτή η κιστέρνα στο σοκάκι Soğukçeşme εξυπηρετούσε τις ανάγκες του Ξενώνα του Αγίου Σαμψών (διάβασε και εδώ)

Κιστέρνα σε κοντινή απόσταση από το τέμενος Σελίμ. Οι Σταυροί στους κίονες μαρτυρούν την μοναστηριακή της καταγωγή

Η κιστέρνα του Παντοκράτορος...

...ο χώρος ανακαινίστηκε και θα υποδέχεται επισκέπτες στο πλαίσιο της τουριστικής εκμετάλλευσης

Κινστέρνες υπάρχουν διάσπαρτες παντού στην ιστορική χερσόνησο και κάθε συνοικία έχει τις δικές της. Ακόμα και σε συνοικίες κοντά στην θάλασσα, όπως στο Φανάρι που διαθέτει τέσσερις αλλά και στο πολυσύχναστο Εμινονού υπάρχει κιστέρνα και μάλιστα με σημαντικό ιστορικό υπόβαθρο.

Η κιστέρνα του Εμινονού

Η κιστέρνα του Εμινονού αποτελούσε τμήμα του παλατίου που κατοικούσε ο Νικηφόρος Βοτανιάτης πριν στεφθεί Αυτοκράτορας.

Η κιστέρνα του Βοτανιάτη

Ο Άγγελος Κομνηνός την παραχώρησε μαζί με το κτίσμα στους Γενοβέζους οι οποίοι την διατήρησαν ως την περίοδο που μεταφέρθηκαν στον Γαλατά. Η κατάσταση σήμερα είναι λυπηρή καθώς σκουπίδια σχεδόν σκεπάζουν τα παράθυρα της. Η εγκατάλειψη δυστυχώς θα συνεχιστεί εως ότου αποκτήσει ιδιοκτήτη που θα την αξιοποιήσει τουριστικά ή επιχειρηματικά.

Η πολιτισμική κρίση και η σύγχυση προτεραιοτήτων είναι σύγχρονη πληγή των λαών

Οι πλειοψηφία των αναφορών και πληροφοριών σχετικά με τις κιστέρνες προέρχεται σχεδόν αποκλειστικά από Τούρκους. Και δεν αναφέρομαι σε πανεπιστημιακό υλικό, βυζαντινολόγους και συγγράματα αλλά σε νέους ανθρώπους που οργανώνονται διαδικτυακά, ευαισθητοποιούνται ανταλλάσσουν πληροφορίες, εικόνες και αλληλοβοηθιούνται, έχοντας την διάθεση να ανακαλύψουν πτυχές του παρελθόντος της Πόλης. Εύχομαι κάποια στιγμή να διαβάσω και να δώ κάτι παρόμοιο και σε ελληνόφωνα διαδικτυακά forum που θα ξεφεύγουν από την ανταλλαγή πληροφοριών γύρω από τα καλύτερα κεμπαπτζίδικα, αγορά δερμάτινων και μπακλαβάδες.

Δέος στα υπόγεια της Πόλης...

Κοντά στη Πύλη του Πετρίου βρέθηκα να περιπλανιέμαι ανάμεσα σε κίονες και κάτω από καμάρες, αρκετά μέτρα χαμηλότερα από την σημερινή επιφάνεια του δρόμου, αναλογιζόμενος τον τεράστιο αριθμό κιστερνών που ακόμα με περιμένουν να τις επισκεφτώ, να τις θαυμάσω, να μάθω την αρχιτεκτονική τους και να τις φωτογραφίσω όσο είναι ακόμα καιρός.

...παρατηρώντας χαραγμένους Σταυρούς και ακολουθώντας τους σκοτεινούς διαδρόμους, χάνομαι συνεπαρμένος στο εσωτερικό τους

Θεωρώ πως οι κιστέρνες έπαιξαν τον σημαντικότερο ρόλο από όλα τα άλλα υδρευτικά έργα της Πόλης. Και αυτό διότι ενώ τα υπόλοιπα σταδιακά κατέρρευσαν λόγω πολυπλοκότητας και σημαντικών γεγονότων, οι κιστέρνες αποτέλεσαν την κυριότερη ή μοναδική πηγή ποσίμου νερού στην Πόλη. Η αρχιτεκτονική τους έχει επίσης πολλά να διδάξει αλλά και να μαγέψει όσους ασχοληθούν λίγο περισσότερο μαζί τους. 

Αφότου επισκέφτηκα τις πρώτες 20 κιστέρνες, η επιθυμία μου αντί να κοπάσει, μεγάλωσε ακόμη περισσότερο και σίγουρα θα συνεχίσω να τις εξερευνώ, να τις φωτογραφίζω, να κατεβαίνω σε υπόγεια, να χάνομαι σε σκοτεινές στοές, να έρχομαι σε όσο περισσότερη επαφή μαζί τους μπορώ, ψηλαφίζοντας τις ανεξάλειπτες πτυχές της βυζαντινής Πόλης.