Πίσω απ'τα μεσκίτια....συναντώ τα μοναστήρια

Η μεταβολή της ρυμοτομίας και του χαρακτήρα της Πόλης μέσα στους αιώνες και τις χιλιετίες είναι λογικό να έχει συντελεστεί με πολλές εναλλαγές και αποχρώσεις. Η αλλαγή, αλλοίωση ή ανανέωση είναι εξάλλου χαρακτηριστικά όλων των μεγαλουπόλεων και αυτές οι μεταβολές μοιάζουν να οξύνονται ολοένα και ταχύτερα στην εποχή μας. Υπάρχουν βέβαια και ορισμένα κτίσματα που καταφέρνουν να "ξεγλιστρούν" από αυτήν την τάση, διατηρώντας έναν δεσμό με το παρελθόν. Και η ιδιαιτερότητα σε αυτό το παρελθόν είναι πως σχεδόν πάντα πίσω του κρατά ένα ακόμα διαφορετικό υπόβαθρο που σαγηνεύει, υπενθυμίζει και δηλώνει παρών ακόμα και σήμερα.

Συγκεκριμένα, αναφέρομαι στα μεσκίτια που είναι διασκορπισμένα παντού στην Πόλη και η θρησκευτική τους φύση τα έχει γλιτώσει από τον αφανισμό. Ο τυχαίος επισκέπτης ή περαστικός ίσως αντιλαμβάνεται την ιστορικότητα των κτισμάτων και την σύνδεσή τους με την οθωμανική εποχή. Η γοητεία και η ιδιαιτερότητά τους όμως πηγάζει από το γεγονός οτι πίσω από τα περισσότερα μεσκίτια, ουσιαστικά διασώζονται βυζαντινά μοναστήρια!

Το σημερινό Mustafa Çavuş Mescidi. Κάποτε Μονή των Αγίων Μηνοδώρας, Μητροδώρας και Νυμφοδώρας

Το μεσκίτι είναι ουσιαστικά μικρότερο τζαμί που η χρήση του δεν προορίζεται για την σημαντική μουσουλμανική προσευχή της Παρασκευής. Γι'αυτό και διαθέτει μόνον mihrab αλλά όχι minber (για επεξήγηση λέξεων, διάβασε και εδώ).
Ένα από τα πιο αταίριαστα στην σημερινή ασφαλτoύΠολη είναι το μεσκίτι του Μουσταφά Τσαβούζ που μάλλον ταυτίζεται με την Μονή των Αγίων Μηνοδώρας, Μητροδώρας και Νυμφοδώρας ή καλύτερα με ένα μέρος της αφού ο ναός πιθανόν αποτελούσε ξωκλήσι από το συγκρότημα της γυναικείας Μονής.

Στις μέρες μας το mescid δεν διαθέτει ούτε μιναρέ, καθώς ο ξύλινος που το συνόδευε, έχει καταρρεύσει εδώ και πάρα πολλά χρόνια. Η μετατροπή του ναού έγινε μετά την Άλωση και χρησιμοποιήθηκε ως την δεκαετία του 1960, όπου και έκλεισε για την διάνυξη της κεντρικής λεωφόρου. Για ένα μικρό χρονικό διάστημα εγκαταλείφθηκε ως χώρος αποθήκευσης μα πλέον καθαρίστηκε και χρησιμοποιείται ως χώρος προσευχής από τους οδηγούς. Εξάλλου το μισό του τμήμα είναι ενσωματωμένο σε χώρο στάθμευσης λεωφορείων.

Η πλευρά του τρίκογχου Ιερού με τις κόγχες να προεξέχουν

Στην γειτονιά του Zeyrek βρίσκεται ένα οκτάγωνο βυζαντινό κτίσμα με μικρό τρούλο, το Şeyh Süleyman Mescidi. Η ακριβής χρήση του είναι άγνωστη μα θεωρείται οτι σχετίζεται με την Μονή Παντοκράτορα ως ταφικός χώρος ή ως βιβλιοθήκη.

Το μεσκίτι του σείχη Σουλειμάν, με φυτρωμένο δεντράκι στον τρούλο του

Στην δυτική πλευρά υπάρχει ένας μικρός κήπος με μουσουλμανικούς τάφους μα και άλλα μικρότερα κτίσματα που αρχικά ίσως αποτελούσαν κελιά μοναχών. Από την αντίθετη πλευρά υπάρχει κρύπτη που οδηγεί ακριβώς κάτω από το βυζαντινό οκτάγωνο και λέγεται πως περιέχει τάφους αλλά και παρέχει πρόσβαση σε κιστέρνα.
Έχω μια ιδιαίτερη αδυναμία σε υπόγεια, κρύπτες, μυστικά περάσματα και διαδρόμους αλλά στην συγκεκριμένη περίπτωση ένοιωσα οτι θα ρίσκαρα αρκετά σε ενδεχόμενη κατάβαση μου. Ίσως σε κάποια επόμενη στιγμή μιάς και ο χώρος, μετά από πολλά χρόνια παραμέλησης, έχει πλέον τεθεί υπό σοβαρή αναστήλωση και τα αποτελέσματα των εργασιών θα φανούν στο άμεσο μέλλον.

Η ανατολική είσοδος εχει σφραγισθεί με πέτρες. Ακριβώς από κάτω η είσοδος της κρύπτης

Συγχωρήστε με που δεν τόλμησα να κατέλθω αλλά μου φάνηκε κάπως παράτολμη απόπειρα

Υπάρχουν βέβαια και μοναστηριακά συγκροτήματα που μετατράπηκαν σε τζαμιά αλλά δεν κατάφεραν να επιβιώσουν. Το odalar camii είναι ένα από αυτά και η εικόνα που αντίκρισα ήταν αποκαρδιωτική αφού ουσιαστικά σχεδόν τίποτα δεν έχει απομείνει στην θέση του. Και εδώ παραμένει άγνωστη η ονομασία της Μονής και απλά υπάρχουν ισχυρισμοί που την κατονομάζουν ως Μονή Πέτρας.
Τόσο η Μονή όσο και η ευρύτερη περιοχή γνώρισαν περιόδους παρακμής και καταστροφών, όπως για παράδειγμα κατά την πρώτη Άλωση των Λατίνων.
Μερικές δεκαετίες μετά την δεύτερη Άλωση παραχωρήθηκε και πάλι στους ετερόδοξους και αναφορές περιγράφουν οτι το 1600 ο ναός ήταν ήδη ερειπωμένος, για να μετατραπεί το 1640 σε τέμενος.
Ο σεισμός του 1894 και η τρομερή πυρκαγιά του 1919 έδωσαν την χαριστική βολή αφού κατέστρεψαν όλη την περιοχή. Μετά την δεκαετία του '50 άρχισαν να στήνονται πάνω στα απομεινάρια του μοναστηριού καλύβια και πρόχειρες κατασκευές από φτωχούς και εξαθλιωμένους που κατέφθαναν στην Πόλη. Οι δεκαετίες πέρασαν, η περιοχή άλλαξε μερικώς και το άλλοτε ξύλινο καλύβι πάνω στο τζαμί Ονταλάρ μετατράπηκε σε ένα άκομψο κτίσμα.

Ότι απόμεινε από την Μονή Πέτρας και το τζαμί Ονταλάρ. Μόνον μερικές πέτρες και τούβλα συνοδεύουν το ταπεινό οίκημα

Ακριβώς στο παράλληλο στενό βρίσκεται το Kasım Ağa Mescidi που είναι σχεδόν βέβαιο οτι επικοινωνούσε με το Ονταλάρ και τα δυό τους ήταν μέρη του ιδίου βυζαντινού μοναστηριού. Στην πυρκαγιά του 1919 σχεδόν κατέρρευσε και μόνο μερικοί περιμετρικοί τοίχοι παρέμειναν στην θέση τους. Η ανακατασκευή του πραγματοποιήθηκε μόλις την δεκαετία του 1980 και ευτυχώς αντί μια ακόμη πολυκατοικία μπορούμε τουλάχιστον να γνωρίζουμε την ακριβή θέση του πρώην μοναστηριού.

Το Kasım Ağa Mescidi

Τρία στενάκια προς την αντίθετη κατεύθυνση βρίσκεται το Kefeli Camii, η Μονή Μανουήλ, που είναι κτίσμα το 9ου αιώνα. Χτίστηκε από τον Άρχοντα Μανουήλ, ο οποίος θάφτηκε εκεί μετά τον θάνατό του. Γνώρισε αρκετές ανακαινίσεις, γεγονός που καταδεικνύει πως ήταν σημαντικό μοναστήρι.

Η πρώην Μονή Μανουήλ με το ασυνήθιστο σχήμα

Μετά την Άλωση οι Έλληνες άρχισαν να εγκαταλείπουν την περιοχή εξαιτίας της εγκατάστασης Τατάρων και έτσι μετά από αίτημα των Αρμενίων ο ναός τους παραχωρήθηκε και μετονομάστηκε σε Άγιο Νικόλαο. Ούτε και οι Αρμένιοι άντεξαν για πολλά χρόνια αφού και εκείνοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την περιοχή, για να ακολουθήσει στις αρχές του 17ου αιώνα η μετατροπή σε τέμενος από προτροπή κάποιου Καφαίου, εξού και η ονομασία Κεφελί.
Η περιοχή φαίνεται πως ήταν συνεχώς υποβαθμισμένη κατά την οθωμανική περίοδο διότι και εδώ το τέμενος ερειπώθηκε και στα τέλη του 19ου αιώνα ήταν σχεδόν ετοιμόρροπο, ώσπου μία σοβαρή αναστήλωση το 1970 το επανέφερε στην σημερινή του κατάσταση.

Σημείο του νάρθηκα

Το σχήμα του είναι αρκετά ασυνήθιστο διότι εκτός από την κατεύθυνση του άξονά του (νότος προς βορρά), ο εσωνάρθηκας βρίσκεται στην πλαινή πλευρά. Έκανα μια απόπειρα να εισέλθω στα άκρως ενδιαφέροντα υπόγεια της Μονής Μανουήλ, ένα μέρος των οποίων εξυπηρετεί την προετοιμασία των μουσουλμάνων για την προσευχή. Δυστυχώς στάθηκα άτυχος καθώς μου απαγορεύτηκε η εξερεύνηση των υπογείων. Γενικά στην γειτονιά του Draman η φιλικότητα των μουσουλμάνων σχετικά με τους χώρους λατρείας τους πάει περίπατο.

Ο ασυνήθιστος νάρθηκας και η είσοδος από την αριστερή πλευρά

Το σημείο του Ιερού όπως φαίνεται από την λεωφόρο Ντραμάν

Οι Μονές και τα βυζαντινά κτίσματα δεν είναι μόνο ιδιαιτερότητα του Fatih αλλά συναντώνται και σε τόσες άλλες περιοχές, όπως τα Ψωμαθειά. Σε εκείνη την ιστορική περιοχή, χωμένο ανάμεσα σε στενά και ακανόνιστα στενάκια, βρίσκεται το Sancaktar Camii. Το τέμενος Σαντζακτάρ είναι τμήμα από την ένδοξη γυναικεία Μονή των Γαστρίων.

Πρώιμο βυζαντινό κτίσμα από την εποχή της Αγίας Ελένης! Σχετικά άγνωστο μα σίγουρα ιστορικής αξίας

Το σχετικά άγνωστο μνημείο διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο κατά την περίοδο της Εικονομαχίας. Εκεί η μητέρα της Θεοδώρας, συζύγου του Αυτοκράτορα Θεόφιλου, μάθαινε τις κόρες τις πως να ασπάζονται τις Εικόνες. Μετά τον θάνατο του Θεόφιλου, η Αυτοκράτειρα προχώρησε στην αναστήλωση των Εικόνων, έχοντας το κατάλληλο υπόβαθρο από εκείνες τις μέρες στην Μονή. Στο ίδιο σημείο θάφτηκε τόσο αυτή όσο και τα υπόλοιπα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας της.

Σε άλλες εποχές εδώ θα ταίριαζαν κλειδαμπαρωμένα μπαούλα που κρύβουν Εικονίσματα από την καταστροφή

Η θέση του Ιερού. Οι κίονες έχουν αλλοιωθεί με το βάψιμο και την αφαίρεση των επιθημάτων. Πλέον την περίοπτη θέση κρατά το....κλιματιστικό

Σε μέρη όπως αυτό είναι κύριαρχη η απουσία πολλών ανθρώπων και ο μοναχικός μουσουλμάνος μάλλον σάστισε με την παρουσία μου. Η εικόνα που παρουσιάστηκε στην ματιά μου άρχισε να αποκτά βάθος και να περνά από διαφορετικές διαστάσεις. Μπροστά μου είχα τον μουσουλμάνο γεροντάκο που είχε ήδη στραφεί στην δική του ιερή κατεύθυνση και προσεύχονταν. Πίσω από αυτόν αποκαλύπτονταν το Ιερό Βήμα, με τον φωτισμό των τριών παραθύρων να σμίγει στον ναό.

Ο μουσουλμάνος προσεύχεται προσανατολισμένος από το μιχράμπ. Ευθεία το Ιερό του χριστιανικού ναού. Πολύ απλά: Πίσω απ'τα μεσκίτια...συναντώ τα μοναστήρια

Και μετά από αυτή την πρώτη αντίθεση η μετάβαση έγινε ακόμα πιο έντονη, καθώς η φαντασία μου άρχισε να δημιουργεί κι άλλες εικόνες. Το άσπρο χρώμα των τοίχων του Σαντζακτάρ ξεφλούδισε, μπαούλα με κρυμμένες Εικόνες ξεκλειδώθηκαν και τοποθετήθηκαν στην αρχική θέση τους. Ο μουσουλμάνους προσκυνητής εξαφανίστηκε και την θέση του πήραν μαυροφορεμένες γυναίκες που έφεραν λευκούς Σταυρούς.
Πίσω από το μεσκίτι είχα νοερά ξανασυναντήσει το μοναστήρι.
Βγήκα και πάλι έξω, ρίχνοντας μια επιπλέον ματιά στον ναό. Μοναστήρια, ξωκλήσια, μεσκίτια, κτίσματα, χώροι ταφής και υπόγεια. Δεκάδες τέτοια σημεία υπάρχουν διασκορπισμένα στην Πόλη. Και όποιος τα παρατηρήσει και δείξει την ανάλογη εκτίμηση, θα λάβει ως αντάλλαγμα ένα "άγγιγμα" με το μοναστηριακό παρελθόν της Βασιλεύουσας.